ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ.

Θρησκεία, ηθική και οργάνωση της κοινωνίας φαίνονται αδιάσπαστα συνδεδεμένα στον θεσμό του Όρκου. Ο ρόλος του είναι να επιβεβαιώσει ότι μία δήλωση είναι απολύτως δεσμευτική, είτε αφορά το παρελθόν, είτε εξηγεί την θέληση για το μέλλον. Στηρίζεται σ' ένα σύστημα παγκόσμιων διαδεδομένων δοξασιών, σύμφωνα με τις οποίες, οι θεϊκές ή υπερφυσικές δυνάμεις δεν είναι δυνατόν να αμελήσουν το ρόλο τους ως απονεμητών δικαιοσύνης και άρα, τιμωρούν συστηματικά αυτόν, που αφού τις κάλεσε ως μάρτυρες για να αποδείξει την αλήθεια των όσων είπε ή υποσχέθηκε, ψευδορκεί δείχνοντας έτσι πως στερείται κάθε σεβασμού πρός αυτές. Η λέξη όρκος παράγεται από το αρχαίο ρήμα είργω=περιορίζω, εμποδίζω, από το οποίο παράγεται και η λέξη ειρκτή, σημαίνει ένα μέσο με το οποίο ο ορκιζόμενος δεσμεύεται να πει την αλήθεια, διαφορετικά θα υποστεί κυρώσεις. Επίσης η λέξη έρκος= φραγμός, εμπόδιο, με την οποία συνδέεται ετυμολογικά ο όρκος, σήμαινε αρχικά το πρόσωπο ή το πράγμα που επικαλούνταν ο ορκιζόμενος (συνώνυμη λέξη : τα όρκια).
Είναι ένα είδος δυνητικής αυτοκατάρας, η οποία ενεργοποιείται εναντίον αυτού του ίδιου που ορκίζεται, στην περίπτωση που τον παραβαίνει. Η δέσμευση γίνεται στο όνομα κάποιου θεού. Ο όρκος έχει μοναδική σπουδαιότητα σε πολιτισμούς χωρίς γραφή, στους οποίους δεν υπάρχουν καταγραφές σαν αποδεικτικά μέσα, ούτε επίσημα έγγραφα, αλλά και στους αρχαίους μεγάλους πολιτισμούς η ύπαρξη γραφής, με μεγάλη βραδύτητα περιόρισε τον όρκο και ποτέ δεν τον εξάλειψε τελείως. Είναι ένας από τους παλαιότερους θεσμούς, και ταυτίζεται με τον τύπο εκείνο των δικαστικών δοκιμασιών, όπου με την παρέμβαση της θείας δίκης αποδεικνυόταν η αθωότητα ή η ενοχή του κατηγορουμένου. Ο κριτής υποβάλλει το άτομο σε μία δοκιμασία, με στόχο να καταλάβει ή όχι αν λέει αλήθεια. Χρησιμοποιούνται πολυάριθμες μέθοδοι. Το άτομο πίνει ένα τοξικό ποτό και παρατηρούνται οι αντιδράσεις του οργανισμού του ή πρέπει να αρπάξει με το χέρι ένα πυρωμένο σίδερο και να διαπιστωθεί αν άφησε ή όχι κόκκινα σημάδια στο χέρι του. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η δοκιμασία αντικαθιστά την απόδειξη αθωότητας ή ενοχής, δηλ. για να αποδείξει κανείς τις ικανότητες ή την αθωότητά του πρέπει να δοκιμαστεί. Στην Ρώμη μία Εστιάδα η Αιμιλία, που η ηθική της αμφισβητήθηκε, επειδή είχε αφήσει να σβήσει η φωτιά λέγεται ότι προσευχήθηκε στην Εστία και έριξε ένα κομμάτι λινό ύφασμα πάνω στα κρύα κάρβουνα. Η φλόγα που πετάχτηκε πιστοποίησε την αθωότητά της. Και υπήρχε και μία άλλη -Τουκκία το όνομά της- που όταν βρέθηκε σε παρόμοια θέση, απέδειξε την αθωότητά της μεταφέροντας από τον Τίβερη ένα κόσκινο γεμάτο νερό, χωρίς να χυθεί ούτε μία σταγόνα. ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ AΡΧΗ ΤΟΥ ΌΡΚΟΥ Οι Όρκοι αρχίζουν με επίκληση των Θεών, πρώτα των αρμόδιων θεοτήτων και ύστερα όλων των άλλων. Όλοι τους καλούνται αυτήν την επίσημη στιγμή σαν Μάρτυρες πως ο όρκος θα τηρηθεί. Στην Ιλιάδα βλέπουμε τον Αγαμέμνονα να δέεται στον Δία που είναι ο αρμόδιος των Ελλήνων θεός και παράλληλα γίνεται επίκληση του Ηλίου-ουρανού, της γης με τους ποταμούς και του Κάτω κόσμου, δηλ. ένας όρκος που βάζει μάρτυρα ολόκληρο το σύμπαν. Ψηλά τα χέρια σήκωσεν ο Ατρείδης κι εδεήθη : Δία πατέρα δοξαστέ, μεγάλε, όπου δεσπόζεις από την Ιδην, κι Ηλιε, που ακούς και βλέπεις όλα και ποταμοί, και γη, και σεις θεοί, που εκεί στον Άδη καθ' επιόρκου την ψυχήν ως πρέπει τιμωρείτε, γίνεστε τώρα μάρτυρες και φύλακες των όρκων". (Ιλιάδα 275-280). Ο Όρκος του Αγαμέμνονα δείχνει την βαθιά θρησκευτική σημασία με την οποία έχει επενδυθεί ο όρκος στις αρχαϊκές κοινωνίες. Στον Όρκο του Ιπποκράτη γίνεται επίκληση των θεών που προστατεύουν τους γιατρούς και αμέσως ύστερα όλων των θεών και θεαινών : "Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ' όλους τους θεούς και σ' όλες τις θεές και μάρτυρες τους βάζω, πως θα εκτελέσω τον όρκο μου αυτό και αυτό μου το συμβόλαιο, όσο οι δυνάμεις και η κρίση μου το επιτρέπουν". (αρχή όρκου Ιπποκράτη) Ανέκαθεν ήταν δυνατόν διάφορα αντικείμενα να αναχθούν σε μάρτυρες του όρκου. Η Ήρα ορκίζεται στο κεφάλι του Διός και στην συζυγική κλίνη, ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα ορκίζεται στο σκήπτρο του, το οποίο δεν πρόκειται να ανθίσει ποτέ. Το σκήπτρο, που αντιπροσωπεύει εδώ τον όρκο, επενδύεται με την θεϊκή δύναμη και επιφορτίζεται να τιμωρήσει τον Ατρίδη αν επιορκήσει: "αλλά έναν λόγο θα σου ειπώ, και ομόνω μέγαν όρκο, ναι, μα το σκήπτρο τούτ' όπου κλαδί δεν βγάζ' ή φύλλα, καθώς αφήκε τον κορμόν στα όρη εκεί που εκόπη, και δεν θ' αναχλωράνει, αφού τα φύλλα και το φλούδι γύρω του ελέπισε ο χαλκός, και το φορούν στο χέρι οι δικαιοκρίτες Αχαιοί τους νόμους να φυλάγουν, όπως τους έδωκεν ο Ζευς, και θά' ναι μέγας όρκος, θ' αποζητήσουν οι Αχαιοί μιά μέρα τον Πηλείδη όλοι και συ περίλυπος την δύναμη δεν θάχεις να τους βοηθείς, όταν πολλούς θα στρώσει χάμω η λόγχη του ανθρωποφόνου Έκτορος και θα σε τρώγει ο πόνος, που αψήφησες των Αχαιών τον πρώτο πολεμάρχον. Είπε και χάμω επέταξε το χρυσοκαρφωμένο σκήπτρο και πάλι εκάθησε". (Ιλιάδα Α 233-246). ΘΥΣΙΑ ΌΡΚΟΥ Συνήθως ο όρκος συνοδεύεται από θυσία ζώου με σπονδή. Η σπονδή εμφανίζεται κυρίως κατά την ανακωχή και την σύναψη ειρήνης, κατά τις οποίες τίθεται τέλος στην αιματοχυσία. Η Ιλιάδα περιγράφει κατά τρόπο παραδειγματικό μία θυσία όρκου : "Σηκώθη τότε ο κραταιός Ατρείδης και σιμά του σηκώθη ο θείος Οδυσσεύς. Οι κήρυκες εφέραν των θείων όρκων τα σφαχτά και αφού μες τον κρατήρα εσυγκεράσαν το κρασί, το νίψιμο κατόπι εις τές παλάμες έχυναν των θείων βασιλέων. κι έσυρ' ο Ατρείδης μάχαιραν πού πάντοτ' εκρεμόταν εις την λαβήν του ξίφους του και απέκοψε τές τρίχες απ' των κριών τές κεφαλές, και αφού τές διαμοιράσαν οι κήρυκες στους αρχηγούς των Αχαιών και Τρώων". (Ιλιάδα Γ 266-274). Είπε και με το αλύπητο μαχαίρι τα κριάρια έσφαξε και σπαρταριστά ξαπλώθηκαν στο χώμα χωρίς πνοή, άμα ο χαλκός την δύναμη τους πήρε και απ' τον κρατήρα παίρνοντας κρασί με τα ποτήρια το χύναν και προσεύχονταν και Αχαιοί και Τρώες. (Ιλιάδα Γ 292-296) "και αρνάδα ολόμαυρην της Γης, κάτασπρο αρνί του Ήλιου φέρετε σεις, και του Διός εμείς θα φέρωμ' άλλο και ας έλθει ο Πρίαμος, αυτός να κάμει την θυσίαν των όρκων, ότ' είναι άπιστα και αυθάδη τα παιδιά του, μην ασεβήσουν άνομα στους όρκους του Κρονίδη". (Ιλιάδα Γ 103-107). Η θυσία του όρκου περιελάμβανε βασικά στοιχεία κοινά με την κανονική θυσία ζώων, υπογραμμιζόταν όμως η πλευρά του φόβου και της καταστροφής. Το αίμα έρεε σε ένα δοχείο και τα χέρια εβαπτίζονταν εκεί. Ουσιώδης είναι ο διαμελισμός του ζώου : έλεγαν ότι "τέμνουν τα όρκια". Ο ορκισμένος πατούσε πάνω στα "κομμένα μέρη", και μάλιστα πάνω στα γεννητικά όργανα του θύματος. Έτσι η αιματοχυσία συνοδευόταν από ευνουχισμό. Δεν είναι βέβαιο αν επιτρεπόταν να φάει κανείς από την θυσία του όρκου. Στην Ιλιάδα ο Πρίαμος παίρνει το ζώο της θυσίας μαζί του, πιθανόν όμως για θρησκευτική χρήση, "Είπε, στ' αμάξι τους κριούς επήρε ο θείος άνδρας, ανέβει και τους χαλινούς ετέντωσεν οπίσω" (Ιλ. Γ 310-311) ενώ κατά τον όρκο καθαρμού του Αγαμέμνονα, ο κάπρος που θυσιάστηκε ρίχνεται στην θάλασσα: "Είπε, τον χοίρον έσφαξε με την σκληρή λεπίδα και στους αφρούς της θάλασσας τα ψάρια να τον φάγουν τον έριξε ο Ταλθύβιος. (Ιλ. Τ 265-268). Συχνά δίνονται όρκοι με την ευκαιρία μιας κανονικής θυσίας "πάνω από τα καιόμενα θύματα", "κατά την ολοκλήρωση της θυσίας". Σ' αυτόν που θα ορκιστεί του δίνουν να κρατάει στο χέρι τα σπλάχνα του ζώου, καρδιά και συκώτι, για να γίνει η επαφή του με το ιερό, απολύτως αισθητή: Επτά αρχηγοί και πόλεμο πνέοντας σε μαύρης ασπίδας το κοίλωμα έσφαξαν ταύρο. Και τα χέρια τους βάζοντας στο αίμα ορκίστηκαν στον Άρη, στην Ενυώ και στον Φόβο τον άγριο ή να πέσουν και το αίμα τους λίπασμα ή το ξεπάτωμα και ολότελο άρπαγμα (Αισχ. Επτά επί Θήβας).

ΠΗΓΗ:https://www.facebook.com/pages/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%B1-%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B4%CE%B1/291395117653229